اتیسم(اوتیسم)و تکنیک های رفتار درمانی

رفتار درمانی و تغییر رفتار اصلی ترین گزینه درمان اتیسم(اوتیسم)

به همين منظور لازم دانستیم اين علم موثر در درمان اتیسم را هرچند به طور اختصار در اين مقاله توضيح دهيم.
در علم تغيير رفتار بايد به نكات زير توجه نمود:

1. رفتار انسان موضوع مورد بحث در تغيير رفتار است.
2. آنچه افراد انجام مي دهند و يا بيان مي نمايند رفتار نام دارد.
3. رفتار بر محيط از جمله محيط فيزيكي و يا اجتماعي تاثير دارد.

برخی از رفتار های كودكان طیف اتيسم به شرح زیر است :
-کودکان  مبتلا به اتيسم به جاي جواب دادن به سوالها آنها را تكرار مي كند.
-عدم واكنش به محركها.
– در کودکان مبتلا به اتيسم كمبود يا فقدان مهارت هاي خود ياري يا اجتماعي قابل مشاهده است.
-وجود آسيبهاي كيفي شديد در تعاملات اجتماعي دو طرفه در ارتباط با سطح رشد فرد و با علائم رفتاري مانند فقدان استفاده از تماس و ارتباط چشمي  و كلام ،خيرگي در ديد، فقدان زبان اشاره  و زبان بدني و فقر ارتباط شخصي در کودک مبتلا به اتيسم مشاهده می گردد.
– وجود رفتار هايي كه بطور مشخص  منحصر و محدود به فعاليتها و تمايلات تكراري است با علائم رفتاري مانند حركات تكراري و كليشه اي چون بال زدن و حركات پروانه ای ،محدود بودن به علايق خاص و يا داشتن تعصبات . و داشتن گرايشات غير عادي كه در ارتباط با سن فرد نابهنجار است.
در اين متن سعي شده كه شيوه هاي ايجاد و افزايش رفتار مطلوب و كاهش يا حذف رفتار نا مطلوب  و ساير شيوه هاي تغيير رفتار در مورد كودك مبتلا به اتيسم مورد استفاده قرار گيرد.برای دانستن همه چیز درباره اوتیسم مطالعه مقاله اوتیسم چیست؟انواع،علت ها و درمانها را پیشنهاد می کنیم.

شيوهاي ايجاد وافزايش رفتار مطلوب در کودک مبتلا به اتيسم:

روش تقويت مثبت

روش تقويت مثبت شيوه اي همگاني است كه تمام افراد از آن از طريق ستايش، تعريف، تمجيد و پاداش ……به نيرومند ساختن رفتار ديگران مي پردازند. مانند دست كشيدن به سر كودك اُتيستيك جهت افزايش ارتباط چشمي.یکی از انواع روشهای تقویت مثبت تقویت افتراقی است.

تقويت افتراقي 

شيوه اي است كه در آن تلاش مي گردد فراواني رفتار مطلوب افزايش و رفتار هاي نامطلوب كاهش يابد. هر بار كه رفتار مطلوب رخ مي دهد تقويت مي گردد و اين امر منجر به افزايش احتمال بعدي رفتار مطلوب در کودک مبتلا به اتيسم مي گردد.به عنوان مثال هنگامي كه در پي درخواست شما كودكتان موفق به قرار دادن تعدادي مكعب  بر روي هم مي شود به او تكه اي شكلات داده و با گفتن آفرين باعث افزايش يا تكرار رفتار در وي مي شويد.
نكته: براي اينكه تقويت كنندهبرای کودک اتیستیک حد اكثر كارايي را داشته باشد لازم است تقويت كننده بلافاصله بعد از انجام رفتار مطلوب به او داده شود. مثلاً هنگامي كه كودك ارتباط چشمي برقرار كرد فوراً او را بغل كرده و از كلمه آفرين استفاده كنيد.

اقتصاد ژتوني

يكي از فنون بسيار موفق برای کودک مبتلا به اتیسم  استفاده از روشهاي تقويتي بويژه در تقويت مثبت، اقتصاد ژتونی است كه در اينجا با ارائه مثالي توضيح داده مي شود.حسين كودكي است كه با توجه به فرا گيري اجابت مزاج در توالت، این کار را در خارج از توالت انجام مي دهد. از او مي خواهيم كه از اين به بعد براي این مساله به توالت برود و به ازاء هر بار انجام يك ستاره دريافت نمايد و زماني كه ستاره هايش به تعداد مشخصي رسيد به او جايزه تعلق مي گيرد.و در صورت نرفتن به دستشويي از او ستاره كم  مي گردد. به اين شكل حسين فراگرفت براي به دست اوردن جايزه مورد نظر براي هر بار اجابت مزاج به توالت برود.
– نمونه جدول اقتصاد ژتوني
جدول جوايز حسين در هفته اول

 روش تقويت منفي برای کودک مبتلا به اتيسم 

علاوه بر تقويت مثبت تقويت منفي نيز موجب افزايش رفتار مي گردد. تفاوت تقويت كننده منفي با تقويت كننده مثبت در اين است كه در تقويت كننده منفي جلوگيري از وقوع آن موجب افزايش رفتار مطلوب مي گردد. هنگامي كه كودك اتيستيك به  دنياي درون خود فرو مي رود يك صداي بلند(تقويت كننده منفي)موجب كاهش رفتار نامطلوب (قطع در خود ماندن)و افزايش رفتار مطلوب(ازخود بيرون آمدن)مي گردد.برای اگاهی بیشتر در زمینه اختلال طیف اتیسم مطالعه مقاله درمان اختلال طیف اتیسم و تاریخچه انرا پیشنهاد می کنیم.

روش شكل دهي رفتار و اتيسم

روش شكل دهي رفتار بر اين فرض اساسي روانشناسي استوار است كه همه رفتارهاي پيچيده از تغيير شكل تدريجي رفتارهاي ساده به وجود مي آيند.در روش شكل دهي چون رفتار مورد نظر از پيش در خزانه رفتاري فرد وجود ندارد نمي توانيم منتظر وقوع رفتار مورد نظر بمانيم تا بعد به تقويت ان بپردازيم.كاري كه بايد صورت بگيرد اين است كه يكي از رفتارهايي را كه اندك شباهتي به رفتار مورد نظر ما دارد انتخاب و نقطه آغاز كار خود قرار مي دهيم. براي مثال زماني كه از روش شكل دهي براي تقويت گفتار استفاده مي شود  مي توان به روش key words اشاره نمود، به گونه اي كه از يكسري از هجاها يا صداهاي كودك در جهت ساختن كلمات استفاده مي كنيم. به اين صورت كه از هجاي مبهم( آ)و ديگر هجا ها که کودک دائماً به کار می برد، بهره برده و شروع به تشكيل مصوت آ در كودك مي كنيم. در اين شيوه  هجاي (آ) مبهم را به صورت هدفمند تقويت كرده و ديگر هجا ها را تقويت نمي كنيم.
مثال ديگر درباره آموزش ترسيم دايره به كودك مبتلا به اتيسم است. در ابتدا هرگونه شكلي را كه تا اندازه اي به دايره شبيه است را تقويت مي كنيم ولي پاسخ هاي مغاير را تقويت نمي كنيم.در مراحل بعدي پاسخهايي را تقويت مي كنيم كه شباهت بيشتري به دايره دارند.و سرانجام تنها كشيدن دايره كامل را از سوي كودك مي پذيريم و تقويت مي نماييم.

 روش زنجيره سازي رفتار و اتيسم 

در اين روش اجزاي ساده رفتاري به دنبال هم قرار داده مي شوند. و از تركيب آنها يك رفتار پيچيده ظاهر مي گردد.از اين روش مي توان به عنوان پايه اي براي مهارتهاي اجتماعي و خود ياري كودكان اتيستيك نام برد.فرايند اين روش را مي توان در مثال زیر به خوبي مشاهده نمود.1- برداشتن شلوار از قفسه لباس2- با دست نگه داشنتن شلوار به گونه اي كه روي آن به طرف مقابل باشد3- يك پا را درشلوار فرو كردن4- پاي ديگر را درشلوار فرو كردن5- شلوار را تا زانو بالا كشيدن6- شلوار را تا رانها بالا كشيدن7- شلوار را كامل تاكمر بالا كشيدن8- بستن دكمه يا زيپ شلوار.تمامي مراحل فوق مي تواند به اجزاء سادتري تفكيك و تحليل شود مانند طرح پایه aba .و حتي مي توان اين فرايند را به صورت نشسته نيز تجزیه نمود.برای اگاهی بیشتر در زمینه اختلال طیف اتیسم مطالعه مقاله اختلالات و بیماری های همراه با اتیسم و راهکارهای درمان انهارا پیشنهاد می کنیم.

 روش محو كردن و اتيسم 

يكي ديگر از روشهاي افزايش رفتار، روش محو كردن محركها است، يعني محركات كنترل كننده رفتار تدريجاً با محركات كنترل كننده ديگر تغيير مي يابند و به اين روش محو كردن مي گويند. حال با مثالي در مورد كودك اتيستيك مسئله را روشن مي كنيم. يك پسر بچه اتيستيك به نام علي فقط گفته هاي ديگران را تقليد می کند و نمي تواند به چيزهايي كه ديگران به او مي گویند بطور مناسب پاسخ دهد. براي مثال وقتي از او مي پرسند :اسمت چيه؟در پاسخ مي گوید اسمت چيه ؟اسمت چيه؟اسمت چيه؟اين يك مشكل كنترل محرك است كه در آن سوالي كه پرسيده مي شود به جاي پاسخهاي مناسب، پاسخهاي تقليدي را بر مي انگيزد. با استفاده از روش محو كردن مشكل اين كودك بر طرف شد يعني به او  آموزش داده شد كه در جواب به اسمت چيه؟ پاسخ درست بدهد . براي اين منظور ،ابتدا مربي تقويت كننده مناسب را مشخص كرد مانند آبنبات. سپس مربي علي را روي صندلي در مقابل خود نشاند و با صداي بلند از او پرسيد اسمت چيه ؟ قبل از آنكه علي فرصت جواب دادن بيابد مربي خيلي سريع و بلند فرياد زد ((علي))علي كلمه علي را تقليد كرد و مربي اين پاسخ او را با گفتن آفرين پسر و يك تكه آبنات تقويت كرد. بعد از تكرار اين عمل براي بارها و بارها، مربي با صداي بلند از علي پرسيد اسمت چيه ؟و او جواب داد ((علي)).

روشهاي تعميم يا گسترش رفتار برای اتيسم 

مهمترين اصل روانشناسي يادگيري كه طبق آن رفتار از موقعيت هاي خاص يادگيري به موقعيت هاي ديگر گسترش مي يابد اصل تعميم است. تعميم انواع مختلفي دارد يك نوع تعميم آن است كه رفتاري كه در يك موقعيت خاص و در حضور يك تغيير دهنده رفتار يا مربي خاص آموخته شده است در موقعيتهاي ديگر يا در حضور مربيان ديگر نيز انجام شود.اين پديده را انتقال آموزش يا تعميم محرك مي نامند. به عنوان مثال حسين سلام كردن را فقط در مورد مربي خود به كار مي برد و در جمع فقط به مربي خود سلام مي كند. مربي اورا  به كلاسهاي ديگر برده و از او مي خواهد به تك تك مربيان ديگر هم سلام كند. نوع دوم تعميم، نگهداري رفتار نام دارد كه به ادامه رفتار پس از پايان برنامه تغيير رفتار يا آموزش گفته مي شود و به آن استقامت رفتار هم مي گويند.و نوع سوم تعميم، تعميم پاسخ است. منظور از تعميم پاسخ اين است كه در نتيجه ايجاد تغيير در يك رفتار خاص رفتار هاي ديگري از شخص نيز تغيير كند. كه اين پديده را تغيير رفتار همزمان  مي نامند. براي مثال وقتي به كودك مبتلا به اتيسم  آموزش شلوار پوشيدن را مي دهيم همزمان با آن تشخيص جلو و پشت شلوار، بستن زيپ و دكمه آن نیز آموزش داده مي شود. برای آگاهی بیشتر در زمینه اضطراب و اختلال اتیسم مطالعه مقاله اتیسم ،اضطراب ،هراس و راهکارهای درمان آن پیشنهاد می گردد.

روشهاي كاهش و حذف رفتار هاي نامطلوب در فرایند اموزش و درمان اتیسم

بطور كلي رفتار هاي نامطلوب در کودک مبتلا به اتيسم را از دو راه مي توان كاهش داد :

1. جانشين ساختن رفتار هاي مطلوب به جاي آنها ودر نتيجه كاهش دادن غير مستقيم رفتار هاي نامطلوب.
2. كاهش دادن مستقيم رفتارهاي نامطلوب.

به روشهايي كه در مورد اول به كار مي روند روشهاي مثبت كاهش رفتار مي گويند زيرا همه آنها از اصل تقويت مثبت مشتق شده اند.روشهايي كه در مورد دوم به كار مي روند روشهاي منفي كاهش رفتار مي گويند.
در اينجا روشهاي مثبت كاهش رفتار را با مثالي در مورد كودك اُتيستیک توضيح مي دهيم.
–    بعضي رفتار ها اگر با فراواني يا نرخ كم رفتار انجام شود مطلوب اند اما اگر به ميزان زياد انجام شوندنامطلوب يا حتي مضرند.كودكي كه با سرعت زياد تكاليفش را انجام مي دهد ودر نتيجه آنها را غلط  و ناخوانا مي نويسد ،اگر آهسته به نوشتن تكاليفش بپردازد درست و خوانا خواهد نوشت كه به اين روش تقويت تفكيكي نرخهاي كم رفتار مي گويند.
–    در روش ديگر همه رفتار هاي فرد تقويت مي گردد بجز رفتارهايي نامطلوب ،بعنوان مثال هنگامي كه كودك مبتلا به اتيسم سر كلاسش گريه مي كند در زماني كه گريه اش قطع مي گردد تقويت مي شود و در زمان گريه تقويت قطع مي گردد در اين موقعيت اگر كودك حتي تكاليفش را نيز انجام نمي دهد ولي گريه نمي كند هم تقويت مي گردد .در اين روش كودك اتيستيك متوجه مي گردد كه در صورت انجام نگرفتن كار مشخصي تقويت و تشويق مي گردد .
–    در روش ديگر رفتار هاي مغاير با رفتار نامطلوب را تقويت مي كنيم. وقتي كه حسين در يونيت درماني يكسره از روي صندلي خود بلند مي شود در زماني كه روي صندلي نشسته تشويق و تقويت مي گردد. در اين روش كودك اتيستيك متوجه مي گردد كه درصورت انجام دادن رفتار مشخصي و انجام ندادن رفتاري ديگر مورد تقويت و تشويق قرار مي گيرد.
–    روش آخر سيري يا اشباع است كه به كاهش رفتار حاصل از فقدان اثر بخشي تقويت كننده اي كه آن رفتار را حفظ مي كند گفته مي شود. به عنوان مثال كودكي اتيستيك كه درزمان آموزش دائماً درخواست مي كند كه در حياط به تاب بازي بپردازد ،به محوطه بازي فرستاده مي شود و آنقدر درمحوطه، بازي مي كند تا زماني كه تقويت كننده بازي ديگر اثر بخشي قبلي خود را نداشته باشد و كودك حالت دلزدگي از بازي را پيدا كند.آنوقت كودك به درخواست خود مي خواهد كه به يونيت خود برگردد. برای دریافت اطلاعات بیشتر در زمینه اختلال طیف اتیسم مطالعه مقاله خانه مناسب برای کودک مبتلا به اتیسم چگونه است را پیشنهاد می کنیم.

روشهاي منفي كاهش رفتار در آموزش کودک مبتلا به اتيسم

بر خلاف روشهاي قبل در اين قسمت از تقويت مثبت استفاده نمي شود و اين به طور غير مستقيم رفتار نامطلوب را كاهش نمي دهد ،بلكه اين روشها مستقيماً و از طريق اعمال شيوه هاي كمابيش آزارنده  موجب كاهش و حذف رفتار نامطلوب مي شود.به همين دليل آنها را روشهاي منفي كاهش رفتار مي نامند.

1. خاموشي: اين يكي از بهترين روشهاي منفي كاهش رفتار است به عنوان مثال هنگامي كه كودكي مبتلا به اتيسم براي جلب توجه روي دست مربي يا والدين خود ناخن مي كشد  و متوجه مي شويد كه کودک اين كار براي جلب توجه انجام میدهد ،بهتر است كه به او نگاه نكرده و نسبت به رفتار نامطلوب او بي اعتنا باشيد .نگاه شما باعث تقويت او مي شود ولي بي توجهي شما باعث مي شود كه كودك ديگر اين رفتار را تكرار نكند.
2. محروم كردن از تقويت مثبت :در اين روش فرد بخاطر انجام رفتار نامطلوب براي مدتي معين از فرصت دريافت تقويت محروم مي شود. كودك اتيستيك تا زمانی که دستهايش را تكان مي دهد از گرفتن خوراكي محروم است. اما هنگامی که كودك دستانش را تكان ندهد خوراكي مورد نظر را بدست مي آورد.
3. جريمه كردن :به حذف مقداري از تقويت كننده هاي يك فرد در ازاي رفتار نامطلوب كه انجام داده است گفته مي شود. هنگامي كه كودك در مقابل صحيح نشستن ستاره دريافت مي كند و وقتي بدون اجازه از سر جايش بلند مي شود يك ستاره از او پس گرفته مي شود.  
4. جبران كردن: در اين روش وقتي فرد مرتكب رفتاري نامطلوب يا عمل خلافي مي شود او را وامي دارند تا براي جبران عمل خلاف خود آن را اصلاح كند .هدف روش جبراني اين است كه به كودك اُتيستيك آموزش داده شود تا براي رفتار نا مناسب خود قبول مسئوليت نمايد  و رفتار مناسب را بياموزد .هنگامي كه سارا خرده هاي بيسكويت  را در كف اتاق ريخته است مربي اورا واميدارد تا خرده ها را جمع كرده و در سطل بريزد.برای دریافت اگاهی بیشتر در زمینه اختلال اتیسم مطالعه مقاله روش درمانی و مداخلاتی جاسپربرای بهبود توجه مشترک و گفتار کودک دارای اتیسم را به شما پیشنهاد می کنیم.
5. تنبيه:ارائه يك محرك آزارنده با يك تقويت كننده منفي به دنبال يك رفتار نامطلوب كه نتيجه اش ضعيف شدن يا كاهش احتمال بروز آن رفتار است .اخم كردن،داد زدن،……يكي از روشهاي تنبيه است.هنگامي كه كودك مبتلا به اتيسم (اوتیسم) شما ،در جواب دادن طفره مي رود اخم كردن يك روش تنبيهي محسوب مي شود. ولي به تحقيق ثابت شده است كه كودك اتيستيك در مقابل تنبيه بدني به هيچ نحوي پاسخ گو نيست و به هیچ روی  نباید از آن  به عنوان یک روش براي كاهش رفتار نا مطلوب استفاده گردد.